De grote godin Isis

Una, quae es omnia, Dea Isis  (Die Ene, die Alles is, de Godin Isis)

Isis en Parijs?
In 2010 kreeg ik het verzoek om een reis te organiseren naar een Europese stad met een vrouwelijke oorsprong. Ik aarzelde geen seconde, dit was de perfecte aanleiding om nader onderzoek te doen naar de oudste geschiedenis van Parijs. Al geruime tijd bereikten mij berichten dat mijn geliefde stad wellicht haar naam te danken zou hebben aan de Egyptische godin Isis. Daar wilde ik meer van weten. Dus vertrok ik naar de Franse hoofdstad, gewapend met een leeg notitieboek, voldoende data op mijn telefoon en een oude plattegrond van de stad waarop een tempel van Isis staat aangegeven. Ruim twee weken dompelde ik mij onder in Parijs en bezocht musea, archieven en spannende locaties. Het was geweldig, helemaal toen de bewijzen opdoemden dat Isis en Parijs inderdaad een verbinding hebben, een gegeven dat lang niet bij iedereen bekend is omdat het Vaticaan flink haar best heeft gedaan om de Isisreligie onder het tapijt te vegen. In de Bibliothèque nationale de France vond ik de vroegste kaart van Lutetia (Parijs in de Romeinse tijd) met de tempel van Isis op de Linkeroever. Fascinerend!  

De Isisreligie was wijdverspreid
In de klassieke oudheid was de Isisreligie enorm populair en wijdverspreid over de gehele mediterrane wereld. Vanuit Egypte had Isis haar weg buiten de oevers van de Nijl gevonden. Haar tempels behoorden in de Romeinse tijd zelfs tot de opera publica. Elke nederzetting diende een heiligdom voor de godin Isis te hebben, wat ertoe leidde dat de Isisreligie zich al snel over de gehele Romeinse wereld verspreidde. Restanten van tempels zijn op veel plaatsen in Europa teruggevonden. Niet alleen in Griekenland en in Italië (onder andere op Sicilië, in Pompeii en Rome) maar ook in Duitsland, Oostenrijk (Wenen), Nederland (Maastricht), Engeland (Londen) en natuurlijk in Frankrijk. Het is voor mij dan ook geen verrassing dat Isis haar naam aan de Franse hoofdstad Parijs heeft gegeven. Bovendien was de Isistempel in Parijs het belangrijkste religieuze centrum buiten Egypte dat in nauw contact stond met de Isistempel op het eiland Philae in het zuiden van Egypte. Een gegeven dat in de orale traditie in Egypte nog steeds wordt doorgegeven en mij iedere keer ter ore komt als ik de tempel bezoek.

Isis wordt verdreven
Aan het eind van de vierde eeuw verandert echter alles. Het christendom wordt door de Romeinen tot staatsgodsdienst verheven. De Isisreligie moet het veld ruimen. Alles wat niet past binnen de nieuwe religie, wordt geëlimineerd, gedemoniseerd of ontkracht. Door middel van herhaling wordt de heersende visie bevestigd en bestendigd en ontstaat een nieuwe, gecreëerde waarheid. Elke herinnering aan Isis moet vernietigd worden, zodat nooit zichtbaar zal worden hoe schatplichtig het opgelegde christendom aan de Isisreligie is. Doordat onze westerse geschiedenis een zeer sterke christelijke kleuring draagt, is de herinnering aan de grootsheid van Isis vervlogen en menen sommigen dat zij slechts een mythe is. Uiteraard wordt dit versterkt door de wereldwijde dominantie van de drie monotheïstische godsdiensten. Jodendom, christendom en islam hebben geprobeerd Una, quae es omnia, Dea Isis het zwijgen op te leggen.

Wie is Isis?
Isis is oorspronkelijk afkomstig uit Egypte. Daar was zij de grote godin. Haar naam betekent Troon en representeert haar als bron van oorsprong. Erich Neumann stelt in zijn boek ‘Die Große Mutter’ dat “de naam van de Grote Moedergodin uit de vroegste culturen Isis is en de Troon het symbool dat alleen zij op haar hoofd draagt. […] De koning krijgt macht als hij de troon bestijgt en zo zijn plaats op de schoot van de Grote Godin, als haar zoon, inneemt.” De eerste koningen van het Oude Rijk noemen zich nog zonen van Isis. Je ziet hen bij haar op schoot zitten terwijl zij ze de borst geeft. Vanaf de vijfde dynastie verleggen de priesters de aandacht van Isis naar de zonnegod Ra en gaan de koningen zich zonen van Ra noemen. Toch kunnen de priesters niet om de ware betekenis van de troon heen en kent het oude Egypte tot in de Romeinse tijd een matrilineaire erfopvolging.

Zelf vermoed ik dat Isis als Troon een Afrikaanse oorsprong heeft. Veel inheemse stammen in Afrika kennen nog steeds de Troon als symbool voor de Moeder die op magische wijze in staat het leven door te geven. In prehistorische tijden was de troon een symbool van een matrilineaire erfopvolging. De komst van het patriarchaat brengt hier verandering in doordat vaders en zonen belangrijker worden dan moeders en dochters.

In het oude Egypte is Isis te herkennen aan de hiëroglief van de troon. Het hiërogliefenschrift is anders dan het moderne alfabet en bestaat uit klanktekens waarbij klinkers buiten beschouwing worden gelaten. In feite staan er alleen medeklinkers genoteerd, net als in het Arabisch en het Hebreeuws. Klinkers worden wel uitgesproken, maar niet geschreven. In de gesproken taal bepalen klinkers de toon van de woorden en geven er een bepaalde nuancering aan, een heilige betekenis of extra diepgang. Wanneer de klanktekens overgezet worden naar ons moderne alfabet noemen we dit transliteratie. Zo wordt de hiëroglief van Troon overgezet naar st en kan deze bijvoorbeeld uitgesproken worden als Auset of Iset. Een woord in het Oudegyptisch dat eindigt op een t is altijd vrouwelijk. De klinkers zorgen voor de specifieke betekenis, waarbij Auset meer neigt naar de Bron en Iset staat voor de Vrouwe als in koningin, godin. Dat de vrouw de oorsprong, de bron van het leven is en derhalve goddelijk, is voor mij duidelijk. In het huidige Egyptisch-Arabisch wordt Iset nog steeds gebruikt om een belangrijke vrouw aan te duiden. Wanneer de Grieken het oude Egypte bezoeken, verbasteren zij de naam Auset/Iset tot Isis. Het is onder deze naam dat zij het meest bekend is geworden in onze westerse geschiedenis. Vandaar dat ik ervoor kies om haar Isis te noemen.

De mythe van Isis en Osiris
De oudste teksten over Isis zijn fragmenten uit het derde millennium v. Chr. die aangetroffen zijn in de piramide van Unas in Sakkara. Vermoedelijk zijn ze ontleend aan een veel oudere, verloren gegane oervorm. Er wordt gesproken over de cyclus van leven, dood en wedergeboorte waarin Isis een essentiële rol speelt. Zij bezit de gave om de dode Osiris weer tot leven te wekken, zich te bevruchten en geboorte te geven aan hun zoon Horus, de nieuwe Osiris. Hoewel deze piramideteksten niet compleet zijn, menen Egyptologen dat er een verband is met ‘De Iside et Osiride’ van Plutarchus (46-120 na Chr.) die tegenwoordig als voornaamste bron wordt beschouwd van de mythe van Isis en Osiris.

Deze mythe verhaalt dat Isis en Osiris samen met Seth en Nephthys zijn geboren uit de hemelgodin Noet en de aardegod Geb. De vier kinderen vullen elkaar aan en zijn tevens elkaars tegenpolen, net zoals de vier elementen (aarde, water, vuur en lucht) dit doen. Isis is de partner van Osiris en Nephthys die van Seth. Wanneer Osiris koning van Egypte wordt, zorgt hij samen met Isis voor de vruchtbaarheid en de bloei van het land. Het paar is geliefd bij iedereen. Seth heeft echter het gevoel dat hij in de schaduw van Osiris staat en bedenkt een list om hem uit de weg te werken. Onopgemerkt meet hij het lichaam van Osiris op en maakt vervolgens een prachtige kist. Tijdens een feest mag iedereen om beurten in de kist plaatsnemen. Zodra Osiris in de kist ligt, slaat Seth het deksel dicht en werpt de kist in de Nijl. Isis is intens verdrietig wanneer zij verneemt dat haar geliefde weg is en gaat op zoek naar hem. Er bestaan verschillende versies hoe zij Osiris terugvindt. Een van de verhalen vertelt dat Seth de kist terugvindt, het lichaam van Osiris in delen hakt en deze vervolgens verspreidt over heel Egypte. Isis is ontroostbaar en gaat op zoek naar de overblijfselen van haar man. Overal waar zij een deel vindt, laat zij een tempel voor hem oprichten. Op zijn fallus na (die door de vissen is opgegeten) vindt Isis alle lichaamsdelen, naait deze aan elkaar en blaast haar geliefde het leven in met haar adem. Heel even komt Osiris tot leven, net lang genoeg om Isis te bevruchten met de door haar gecreëerde gouden fallus, waardoor zij zwanger wordt van hun zoon Horus. Daarna sterft Osiris, keert drie dagen naar de onderwereld en stijgt vervolgens ten hemel. Isis blijft op de aarde met haar zoon. En zie hier hoe de heilige drie-eenheid ontstaat: God de Moeder met haar Zoon op aarde en God de Vader in de hemel.

De belangrijkste Isistempel
Vanaf de Ptolemaeïsche tijd in de vierde eeuw v. Chr. was de belangrijkste Isistempel in het uiterste zuiden van Egypte gelegen op het eiland Philae, nabij de eerste cataract in de Nijl. De keuze voor deze plek was niet alleen politiek – het is immers de poort naar Afrika – maar zeker ook religieus. Volgens de mythische verhalen zou Isis hier een van de delen van Osiris hebben gevonden. Vervolgens zou ze hem een graf hebben gegeven op het eiland Bigeh dat in directe verbinding stond met het eiland Philae. Plutarchus laat ons weten dat “het heilige eilandje Bigeh bij Philae voor iedereen verboden gebied is […] maar op één bepaald moment steken de priesters vanuit Philae over om offers te brengen en kransen te leggen op het graf van Osiris.” Elke tien dagen gingen de priesters vanaf Philae door het water naar Bigeh. Wanneer het water laag stond, konden zij zelfs de afstand tussen beide eilanden te voet afleggen. De priesters droegen een groot Isisbeeld in een bark bij zich dat zij in processie naar het graf van Osiris brachten. Op Bigeh was spreken verboden, alleen fluisteren was toegestaan om zodoende de sacrale energie te bewaken, want de Grote Godin bracht immers een bezoek aan haar overleden geliefde.

Tegenwoordig hoef je niet meer te fluisteren op Bigeh, al hangt er nog steeds een enigszins mysterieuze sfeer wanneer je door de oude bogen het eiland benadert. Het oude pad tussen Philae en Bigeh dat de priesters bij laag water konden lopen, bestaat nog steeds. Toch kun je het niet meer lopen, want door de aanleg van de Aswandam is het oorspronkelijke Philae eiland onder water komen te staan. Dit heeft ertoe geleid dat er in de tweede helft van de twintigste eeuw een grootscheepse reddingsactie van Unesco heeft plaatsgevonden, omdat veel monumenten te belangrijk waren om voorgoed te laten verdwijnen. Het tempelcomplex van Philae is steen voor steen afgebroken om op het nabijgelegen Agilkia eiland weer te worden opgebouwd. Hierdoor is de ligging van de Isistempel niet meer zoals die oorspronkelijk bedoeld was en is de verbinding met het Bigeh eiland verdwenen.

Isis haar ster is Sirius, de meest heldere van alle sterren
In de oudheid had de Isistempel, op het meest zuidelijk gelegen eiland in de Nijl, goed zicht op het aanstromende water vanuit Centraal­ Afrika dat arriveerde rond de heliakische opkomst van Sirius. Heliakisch is afgeleid van het Griekse woord Helios dat Zon betekent en de heliakische opkomst van Sirius wil zeggen dat Sirius net voor de Zon opkomt – nadat ze lange tijd niet zichtbaar is geweest – zodat de hemellichamen Aarde, Zon en Sirius op één lijn staan. Vanaf de aarde gezien, lijkt het alsof er twee sterren aan de hemel staan. De ene, onze Zon, is goudkleurig en de andere, Sirius, is blauw gekleurd. Deze conjunctie duurt ongeveer een week en wordt aangeduid met de hondsdagen. Het is de enige conjunctie die jaarlijks op nagenoeg hetzelfde moment plaatsvindt en daarom perfect als een beginpunt van een kalender gehanteerd kan worden.

Sirius is de ster van Isis en een van de belangrijkste hemellichamen in het Oude Egypte. De Grieken hebben de ster Sothis genoemd en wij kennen haar als de Hondsster (Alpha Canis Majoris). Sirius is de meest heldere ster van alle vaste sterren aan de hemel en haar heliakische opkomst is al eeuwenlang het startpunt van een natuurlijke kalender.  Voor de Egyptenaren was de heliakische opkomst van Sirius van groot belang omdat rond deze tijd de jaarlijkse overstroming van de Nijl plaatsvond en de Nijldelta helemaal blank kwam te staan.

De Aswandam
Tegenwoordig is de overstroming van de Nijl niet meer mogelijk. Sinds de aanleg van de Aswandam in de twintigste eeuw wordt de waterstand in de Nijl volledig gecontroleerd en gereguleerd, maar in de oudheid beschouwden de Egyptenaren de opkomst van Sirius als de oorzaak van de overstroming van de Nijl, waarbij de rode watervloed werd gezien als vruchtwater van de Grote Godin. Logisch dat zowel Sirius als Isis de Grote Geefster werden genoemd.

Krachtbron achter ons zonnestelsel
In veel oude culturen over de gehele wereld werd Sirius gezien als de krachtbron achter ons zonnestelsel. Zij zagen Sirius als het grote, centrale vuur waar ons zonnestelsel een loopbaan omheen maakt en waardoor wij in feite kunnen bestaan. In dit perspectief kun je Sirius niet alleen zien als de moeder van de Zon, maar ook als de grootmoeder van de Aarde. En zo zou je de godin Isis ook kunnen zien.

De Isis tempel is haar sacrale functie verloren
Toen ik de Isistempel van Philae de eerste keer bezocht, was ik diep geraakt door de prachtige ligging van het Agilkia eiland in de Nijl. Uiteraard is er geen andere manier om een eiland te bereiken dan met de boot. Varend rond het tempelcomplex vergaapte ik mij aan haar schoonheid. Toen ik echter voet aan land zette en richting de hoofdingang liep, was het alsof ik verkeerd liep. Energetisch klopte het niet en ik besefte dat met de verplaatsing van het tempelcomplex van Philae naar Agilkia de Isistempel haar sacrale functie was verloren. De uitlijning met Sirius correspondeert niet meer met de sterrenhemel.

Het is fantastisch dat de Isistempel bewaard is gebleven door deze te verplaatsen naar een ander eiland, maar het is niet meer wat het ooit was. In meerdere opzichten, want het deed me ook zeer om te zien hoe de (koptische) christenen immense beschadigingen hebben aangebracht toen de Isisreligie niet meer mocht bestaan. En dat is zeker niet alleen in deze tempel gebeurd.

Wanneer de kennis omtrent de grootsheid van Isis weer terugkeert in ons bewustzijn, kunnen we mijns inziens doorgroeien naar een samenleving in balans. Een samenleving waarbij het vrouwelijke en het mannelijke evenwaardig naast elkaar existeren met respect en liefde voor mens, dier en natuur. Vanuit dit perspectief is ook mijn boek ‘Het Parijs van Isis’ geschreven.

© Karin Haanappel | 1 december 2023
www.parijsvanisis.nl 

Dit artikel is opgenomen in het boek Sterke Vrouwen uit de geschiedenis en het heden (2024). De tekst is gebaseerd op de nieuwe uitgave van Het Parijs van Isis, een verborgen geschiedenis en biedt tevens een voorproefje op het boek. Om mijn andere artikel voor het boek Sterke Vrouwen over Camille Claudel te lezen, klik hier.