De Isisreligie was in de 2e eeuw na Chr. wijdverspreid binnen het Romeinse Rijk. Oorspronkelijk afkomstig uit Egypte had Isis haar weg gevonden buiten de Nijloevers en was zij zelfs geland op de plaats waar nu Parijs ligt.

In Egypte was Isis de grote moedergodin en werd zij al in predynastieke tijden vereerd. De naam Isis is van Griekse origine en een vertaling van de Egyptische naam ST die waarschijnlijk uitgesproken werd als Auset, Au Set, Aset of Ast. Zoals in alle Semitische talen werden in het Oudegyptisch geen klinkers gebruikt. ST betekent letterlijk troon/zetel en wordt als hiëroglief weergegeven door een hoge, eenvoudige zitplaats met een rechte rugleuning en een kleine voetensteun. Isis draagt deze hiëroglief op haar hoofd. Vaak zit zij op een troon terwijl zij haar zoon Horus voedt, soms draagt zij op haar hoofd de koeienhorens van de godin Hathor. Deze horens met een ronde schijf (zon of maan) ertussen zijn tevens de hiëroglief voor baarmoeder. In latere tijden werden Isis en Hathor als identiek aan elkaar beschouwd en zien we beider symboliek in elkaar overvloeien.

Gedurende duizenden jaren was het Oude Egypte een redelijk stabiel rijk. Vanaf de 4e eeuw v. Chr. kwam hier, met de komst van Alexander de Grote, verandering in. In 332 v. Chr. was hij Egypte binnengevallen en gefascineerd geraakt door de Egyptische religie en cultuur. Hij riep zichzelf uit tot farao en beschouwde zich net als de Egyptische koningen als een zonnegod en een Horus (en daarmee dus als een zoon van Isis).

Alexander de Grote wilde een wereldhegemonie en veroverde daartoe grote gebieden, waaronder het Perzische Rijk, delen van India en het gebied rond de Middellandse Zee. Daarbij had hij niet alleen een politieke eenheid voor ogen, minstens zo belangrijk vond hij een samensmelting van de verschillende culturen. Hij liet diverse steden stichten om zijn doel te bereiken, waaronder Alexandrië aan de noordwest punt van de Nijl. Ruim 1000 jaar zou deze stad de hoofdstad van Egypte zijn, een smeltkroes van kunst, cultuur, religie en wetenschap. Alexander, wiens leermeester Aristoteles was geweest, had gedroomd dat zijn stad volledig gewijd zou zijn aan wijsheid en studie en daarmee de intellectuele hoofdstad van zijn machtige rijk zou zijn. Oost en west zouden verbonden zijn en de stad zou aan iedereen ‘verlichting’ bieden.

In de Hellenistische tijd was de Isis cultus buiten Egypte terechtgekomen en onderging de Egyptische godin een transformatie. Zoals gezegd, werd haar Egyptische naam ST veranderd in Isis en kreeg zij daarnaast een Hellenistische gedaante (zie foto). In haar rechterhand heeft zij een sistrum, een oud muziekinstrument dat tegenwoordig alleen nog in Ethiopië wordt gebruikt. In Egypte was het sistrum gewijd aan Hathor, de vorm deed denken aan haar koeienhoorns. De Isis aanbidders namen het sistrum over en daarmee vond het zijn weg naar Griekenland, Rome en verder. In haar linkerhand heeft zij een (water)kruik, symbool voor de moederschoot. In het Oude Egypte symboliseerde de kruik schepping en geboorte en was zij gevuld met levenswater. In het christendom is de kruik een attribuut van Maria Magdalena geworden. Van oudsher was Isis sterk verbonden met de Nijl. Overal ontstonden er tempels voor haar en nagenoeg altijd in de buurt van water.

Wanneer het Hellenistische rijk overgaat in het Romeinse rijk is Isis de meest populaire godin en raakt haar cultus verspreid in het gehele Romeinse Rijk. Bij de Romeinse soldaten wordt zij zeer geliefd, omdat zij de vijanden van Osiris heeft verslagen. Hierdoor staat zij als victrix symbool voor overwinning en triomf, als Isis Lactans is zij de beschermster van moeder en kind, als Isis Sothis, rijdend op of vergezeld van een hond (Sothis is de Griekse naam voor Sirius, de Hondsster aan wie Isis in het Oude Egypte gelijkgesteld was), zorgt zij voor de Nijloverstroming en daarmee voor alle vruchtbaarheid in de gehele Romeinse wereld. Een nieuwe betekenis krijgt zij als Isis Pelagia, de beschermster van scheepvaart en heerseres over de zeeën. In het Egyptische godenrijk speelde de zee geen rol, maar via het water heeft ze de grenzen van haar rijk verlegd.

Ten tijde van de Romeinen raakte de Isis cultus over het hele rijk verspreid en werd zij ook bekend als Stella Maris, dat letterlijk ‘Sterre van de Zee’ betekent. Immers, als lichtende ster aan de nachtelijke hemel, was zij de gids voor zeelieden. Deze eigenschap van Isis als Stella Maris behoort niet tot haar oorspronkelijke Egyptische karakter, maar is waarschijnlijk ontstaan doordat de Grieken en Romeinen in Sirius (Isis) een voorbode zagen voor gunstige weersomstandigheden om te varen op zee. Stella Maris is overigens één van de vele titels die de Heilige Maagd Maria zal gaan dragen. In het boek ‘Het Parijs van Isis’ is na te lezen hoe de Isis cultus is overgegaan in de verering voor Maria de Moeder Gods, Maria Magadalena en de Zwarte Madonna.

Met haar nieuwe naam en nieuwe gedaante werd zij tijdens de klassieke oudheid de universele godin die bijna alle andere godinnen in zich opnam. Niet alleen Hathor of Noet maar ook Cybèle, Demeter, Aphrodite en Artemis om slechts de belangrijksten te noemen. Haar cultus werd een mysteriereligie en gelijkgesteld met de Eleusinische mysteriën rond Demeter. Er was alleen één heel essentieel verschil: Una, quae es omnia, Dea Isis – De Godin Isis is De Ene, die Alles is.

© 2013 Karin Haanappel
Deze tekst is ontleend aan ‘Het Parijs van Isis’ (2010).